عصر اولین ها//حمیدرضا خدابخشی،متخصص در برنامه منابع آب
رییس انجمن مهندسان صنعت آب خوزستان
طبیعتی که فریاد می‌زند
ایران، سرزمینی با اقلیمی خشک و نیمه‌خشک، همواره میزبان پدیده‌های حدی همچون خشکسالی و سیل بوده است. در دو دهه اخیر، تغییرات اقلیمی همراه با مدیریت ناپایدار منابع آبی، این وقایع را به چالشی حیاتی برای بقا و توسعه تبدیل کرده است. از سیلاب‌های ویرانگر گلستان گرفته تا خشک شدن دریاچه ارومیه، تاریخ معاصر ایران گواهی بر نیاز فوری به سازگاری، بهبود مدیریت منابع آب و تقویت تاب‌آوری جامعه در برابر پدیده‌های طبیعی می‌دهد. این گزارش با نگاهی جامع به اسناد تاریخی، پژوهش‌های علمی به‌روز و تجربیات موفق در سطح جهانی، مسیر مقابله با بحران‌های آبی را ترسیم می‌کند.
اول: تاریخچه تلخ، درس‌هایی برای امروز
سیل: از هزاره‌های دور تا فجایع معاصر
شواهد باستان‌شناسی در مناطقی چون مافین‌آباد اسلامشهر نشان می‌دهد که در هزاره چهارم پیش از میلاد، سیلاب‌های سهمگین بر جوامع اولیه تأثیرگذار بوده‌اند. متون تاریخی مانند «تاریخ طبرستان» نیز وقوع مکرر سیلاب‌ها در حاشیه دریای خزر را ثبت می‌کنند.
در دوران معاصر، حادثه سیل میدان تجریش تهران در سال ۱۳۶۶ (۱۹۸۷ میلادی) با بیش از ۳۰۰ قربانی، نمونه‌ای از پیامدهای مدیریت نادرست آب بوده است. ساخت و سازهای بی‌رویه در بستر رودخانه گلاب‌دره و تخریب سدهای قدیمی، فاجعه سیلاب را تشدید نمود. همچنین، سیل گلستان در سال ۱۳۸۰ (۲۰۰۱ میلادی) با بیش از ۵۰۰ کشته، به مرگبارترین رویداد سیلاب در تاریخ مدرن ایران تبدیل شد؛ این فاجعه نتیجه مستقیم تخریب جنگل‌ها و مراتع در بالادست حوضه آبریز به‌شمار می‌آید.
بر اساس آمارهای به‌روز منتشر شده توسط منابع رسمی، از سال ۱۳۳۰ تا ۱۴۰۳، سیلاب‌ها جان بیش از ۱۱٬۷۳۹ نفر را گرفته و خسارات اقتصادی بالغ بر ۱۲٬۰۰۰ میلیارد ریال در سال وارد کشور کرده‌اند.
خشکسالی: زخمی کهنه بر پیکر ایران
خشکسالی به عنوان یکی از مشکلات دیرینه ایران، در دهه‌های اخیر دچار تغییرات شدیدی شده است. بر اساس شاخص SPEI، تقریباً ۶۰ درصد خشکسالی‌های ثبت‌شده از نوع متوسط بوده، اما در دو دهه گذشته هم مدت زمان و هم شدت خشکسالی‌های هیدرولوژیکی و اقتصادی-اجتماعی به طور چشمگیری افزایش یافته است.
در مناطق جنوب شرقی کشور، به ویژه در حوضه‌های آبریز بلوچستان جنوبی و منطقه هامون-جازموریان، خشکسالی‌هایی با مدت زمان تقریبی ۱۴ تا ۱۶ ماه و شدت حدود ۱.۶ تا ۱.۸ واحد گزارش شده است. به علاوه، در این نواحی دبی سیلاب به بیش از ۵۵۰ مترمکعب بر ثانیه افزایش یافته که نشان‌دهنده تغییرات قابل توجه در الگوهای بارشی است. مدل‌های اقلیمی پیشرفته پیش‌بینی می‌کنند تا سال ۲۰۴۹ ایران با دوره‌های خشکسالی طولانی‌تر (بیش از ۱۲۰ روز متوالی) و بارش‌های متمرکز (حداقل ۱۱۰ میلیمتر در بازه ۳ روزه) مواجه خواهد شد؛ این امر خطر وقوع سیلاب‌های ویرانگر را به مراتب مضاعف می‌کند.
دوم: چالش‌های کلیدی
۱. تخریب اکوسیستم‌ها: نابودی بیش از ۴۲۱ هزار هکتار جنگل در شمال ایران در دو دهه (۱۳۶۰–۱۳۸۰) موجب کاهش پوشش گیاهی و افزایش سرعت فرونشست زمین شده است. این امر، با کاهش ظرفیت جذب آب، منجر به افزایش شدت سیلاب‌ها و کاهش مقاومت اکوسیستم‌های محلی در برابر خشکسالی شده است.
۲. مدیریت ناپایدار منابع آب: برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی که ایران را در صدر کشورهای دارای بیشترین برداشت قرار می‌دهد، به همراه احداث سدهای غیر بهینه، چرخه طبیعی آب را مختل نموده و بحران کم‌آبی را تشدید کرده است. بر اساس آمارهای اخیر، در برخی مناطق آب‌های زیرزمینی تا ۳۰ درصد کاهش یافته‌اند.
۳. شهرنشینی شتابان: رشد سریع شهرنشینی و ساخت و ساز در حریم رودخانه‌ها (مانند حادثه سیل قم در سال ۱۳۸۸) باعث تخریب مسیرهای طبیعی آب‌رسانی و افزایش خطر بلایای طبیعی شده است. تبدیل مسیرهای طبیعی به پارکینگ و ساخت بناهای بی‌ملاحظه، علاوه بر خسارات جانی، خسارات اقتصادی و زیست‌محیطی را نیز به همراه داشته است.
۴. تأثیرات روانی و اجتماعی: پژوهش‌های انجام‌شده نشان می‌دهد وقوع سیلاب و خشکسالی موجب افزایش شیوع اختلالات استرس پس از سانحه (PTSD) و افسردگی در میان جمعیت می‌شود؛ برخی مطالعات اشاره دارند که این اختلالات تا ۴۰ درصد افزایش یافته‌اند.
سوم: راهکارهای تاب‌آوری و سازگاری
تجربیات موفق داخلی
قنات‌های یزد: این سیستم آبیاری با سابقه‌ای بیش از ۳۰۰۰ سال و ثبت شده در فهرست یونسکو، نمادی از همزیستی با کم‌آبی به شمار می‌آید. اما خشکی دریاچه ارومیه نشان می‌دهد که تکیه صرف بر روش‌های سنتی بدون نوآوری، پاسخگوی چالش‌های جدید نخواهد بود.
پروژه‌های آبخیزداری: احیای ۵ میلیون چاه بارانی در هند، به رهبری «ماموریت ملی آب»، الگویی موفق برای تأمین منابع آبی در روستاهای خشک ایران محسوب می‌شود؛ اجرای طرح‌های مشابه در ایران می‌تواند از تشدید بحران‌های آب جلوگیری کند.
الهام‌گیری از تجارب جهانی
شهرهای اسفنجی در چین: در شانگهای، ۷۰ درصد آب باران با استفاده از سطوح نفوذپذیر جذب می‌شود؛ این رویکرد، علاوه بر کاهش سیلاب، به تغذیه آبخوان‌های زیرزمینی نیز کمک می‌کند.
هلند: سیاست «فضایی برای رودخانه»: با جایگزینی دیوارهای بتنی با احیای تالاب‌ها، سیلاب‌ها به فرصتی برای تغذیه آبخوان‌ها تبدیل شده‌اند؛ این رویکرد می‌تواند به عنوان الگویی برای مدیریت منابع آب و کاهش خسارات ناشی از سیلاب در ایران مورد استفاده قرار گیرد.
علم و فناوری
هوش مصنوعی: پلتفرم «کلاود تو استریت» با تحلیل تصاویر ماهواره‌ای ناسا توانسته است سیلاب‌ها را با دقتی بالغ بر ۸۷ درصد پیش‌بینی کند. استفاده از چنین فناوری‌هایی می‌تواند زمان واکنش به سیلاب‌ها را به طور چشمگیری کاهش دهد.
کشاورزی هوشمند: به‌کارگیری بذرهای مقاوم به خشکی مانند «SAMPEA» در کشورهایی نظیر نیجریه منجر به افزایش برداشت محصولات تا ۳۰ درصد شده است؛ استفاده از فناوری‌های نوین در کشاورزی، می‌تواند امنیت غذایی ایران را در مواجهه با خشکسالی تضمین کند.
آینده در گرو انتخاب‌های امروز
تاریخ ایران شاهد مقابله انسان با پدیده‌های طبیعی شدید بوده است؛ اما ابعاد کنونی بحران‌های آب، ناشی از تغییرات اقلیمی و مدیریت نادرست منابع، بی‌سابقه می‌باشد. تاب‌آوری جامعه تنها با احداث سدها به تنهایی محقق نمی‌شود؛ بلکه نیازمند احیای دانش بومی، تقویت سرمایه اجتماعی و اصلاح قوانین ناکارآمد در حوزه منابع آب است. همانگونه که خشکسالی ۴۰ ماهه در سال‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۲ ثابت کرد، تغییرات اقلیمی منتظر تصمیمات دیرهنگام ما نیست؛ بلکه با هر لحظه تأخیر، خطرات و خسارات بیشتر خواهد شد. از این رو، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، استفاده از تجربیات موفق داخلی و بین‌المللی و تدوین سیاست‌های پایدار، کلید مقابله با بحران‌های پیش رو در ایران است.
منابع کلیدی
گزارش‌های هیئت بین‌الدولتی تغییرات اقلیمی (IPCC) درباره ایران.
مطالعات رسوب‌شناسی محوطه‌های باستانی ایران.
داده‌های مرکز ملی خشکسالی ایران (SPI و SPEI).
اسناد معاونت آبخیزداری سازمان جنگل‌ها درباره خسارات سیل.
پی نوشت:
این گزارش با استناد به ۴۲ منبع علمی فارسی و انگلیسی از پایگاه‌های معتبری نظیر Nature، Springer و نشریات وزارت علوم ایران تدوین شده است.
این نسخه مقاله با اطلاعات به‌روز از وضعیت سیل و خشکسالی در ایران تدوین شده و با اصلاحات لازم از نظر املایی و نگارشی، چنانچه آمارهای دقیق ارائه‌شده از منابع رسمی ایران منعکس شده‌اند، سعی بر آن شده تا خواننده بتواند نگاهی جامع و مستدل نسبت به چالش‌های اقلیمی کشور داشته باشد.
