تاریخچه عقب ماندگی صنعتی،بریده‌ای از واقعیت‌ها!

عصر اولین ها//امین کعبی نیا:

( در این یادداشت، فارغ از هرگونه جبهه‌گیری سیاسی، صرفاً به تحلیل تاریخی واکنش کشور به انقلاب‌های صنعتی در دوره‌های مختلف پرداخته شده است. )

-انقلاب صنعتی اول؛
انقلاب صنعتی اول با اختراع ماشین بخار توسط جمیزوات شکل می گیرد. جمیز وات با ارتقای نوع حرکت از رفت و برگشتی به دوار انقلاب شگرفی را در قدرت نفوذ ماشین در صنعت رقم زد. از این رو جمیز‌وات را پدر انقلاب صنعتی نامیده‌اند. این طرف دنیا، زمانی که جیمز‌وات به دنیا آمد، ایران سرگرم برگزاری جشن تاج‌گزاری نادر شاه بود.
نادر شاه، دو سال بعد، امپراتوری هند که آن زمان بزرگترین اقتصاد جهان از نظر حجم را به خود اختصاص داده بود را تصرف کرد. فتح هند، غارت چند باره ثروت آن سرزمین، نادر شاه را مقتدرترین پادشاه جهان ساخته بود. آن زمان نه شوروی جرأت حمله به ایران را داشت نه عثمانی. ایران قدرت بلامنازع منطقه بود.
آن سوی دنیا، انقلاب صنعتی در اروپا شکل گرفته و به سرعت رو به پیشرفت بود. در اینجا امّا پس از فتح هند و تسلط بر منابع ثروت آن، بجز غارتگری و آوازه اولیه اقتدار، هیچ ره‌آورد پایدار دیگری باخود نیاورده‌ایم. البته ناگفته پیداست ما با درهم شکستن زیرساخت‌های هند، زمینه پذیرش استعمار مهیا شد و بعدها انگلیس کل هندوستان را به استعمار خود درآورد.

-مرگ جیمز وات؛
جیمزوات که می میرد، ما با خفت عهدنامه گلستان را امضا کرده و منتظر امضای عهدنامه ترکمنچای بوده‌ایم! آن زمان در جهل مرکب و ناآگاهی کامل از تحولات صنعتی بوده و کشور در آستانه فروپاشی بوده‌ است. شاید در جنگ‌های ایران و روس، تازه به خود آمده و یک مقداری فهمیده‌ایم که در دنیا چه اتفاقی افتاده است که ما از آن بی‌خبر بوده‌ایم!

-انقلاب صنعتی دوم؛
انقلاب صنعتی دوم بعد از مرگ امیرکبیر و در دوران ناصرالدین شاه در دنیا اتفاق افتاد. ناصرالدین شاه خیلی علاقه داشت که همپای پیشرفت دنیا گام بردارد. با سفرهایی که کرد خیلی از دولتمردان را آگاه به این موضوع ساخت که کشور را همپای غرب صنعتی سازند لکن ایشان علاقه‌مندی‌های زیاد دیگری هم داشت! به هر روی ضعف سلسله حاکمیتی قاجار این فرصت را مهیا نساخت که حالا که این بار تقریباً مطلع شده ایم که تحول دومی در دنیا شکل گرفته است، کشور خود را در مسیر توسعه انقلاب صنعتی دوم ریل گذاری کنیم. اضمحلال قاجار و جولان دو ابرقدرت جهان به خاک کشور ( روسیه از شمال و بریتانیا از جنوب ) ایران را به مرز فروپاشی کشانده بود، لذا آن شرایط خاص، فرصت تدوین برنامه، ایجاد زیرساخت و انسجام صنعتی را از ما سلب نمود.
-حکومت پهلوی؛
در زمان رضا شاه فهمیدیم که باید همپای دنیا پیش برویم. آن زمان برنامه‌ای تدوین شد و یک تیم تحصیل‌کرده غرب سعی کرد که حداقل از انقلاب صنعتی دوم غافل نماند. حرکت‌هایی در مسیر توسعه انجام شد و کمی احساس کردیم که روی ریل و همپای این اتفاق، امّا با فاصله زیاد در حال حرکتیم. اینجا وضعیت ما نسبت به اوضاعی که در دوران انقلاب صنعتی اول داشتیم به مراتب بهتر بود. حداقل از اوضاع بی‌خبری مطلق، در دوران انقلاب صنعتی اول، به آگاهی نسبی در انقلاب صنعتی دوم تبدیل شده و گام‌های عملی با تاسیس کارخانجات و توسعه زیرساخت‌های صنعتی برداشتیم. این وضعیت در دوره دوم حکومت پهلوی اول رو به کندی و رکود پیش رفت. دوره پهلوی دوم کمی تقویت شد و شتاب بیشتری گرفت. جهان امّا آماده انقلاب صنعتی سوم بود. درست در این زمان، کشور درگیر اختلافات داخلی دهه ۵۰ شمسی و زمزمه‌های اعتراضات و اعتصاب‌های گسترده، ما را از تحولات جهانی دور کرده بود.

-انقلاب اسلامی ۱۳۵۷؛
و انقلابِ صنعتیِ سومی که شروع شده بود!
زمانی که انقلاب اسلامی رخ داد، چند سالی از شروع انقلاب صنعتی سوم گذشته بود، دنیا در حال تحولی عظیم در عرصه دیجیتال بود. این تکنولوژی سیستم کنترل صنعت را به دست گرفته و شتاب مضاعفی به آن داده بود. در ایران بستری مناسب در آستانه مهیا شدن بود. علاقه به تحصیل در قشر جوان ما زیاد شده بود و تعداد زیادی دانشجو در رشته‌های فنی مهندسی و پزشکی هم در داخل و هم در خارج درحال تحصیل بوده اند‌. در نیمه دوم دهه ۵۰ شمسی ایران بیشترین تعداد دانشجو در خارج از کشور را به خودش اختصاص داده بود. این روند حتی در بعد از وقوع انقلاب هم ادامه پیدا کرد، مدارس و دانشگاه‌های زیادی ساخته شد و تعداد علاقه‌مندان به تحصیل گسترش یافت.
-وقوع جنگ ایران و عراق؛
متاسفانه جنگ، عقب ماندگی ناشی از ناآرامی‌های دوره آخر پهلوی دوم و انقلاب را تکمیل کرد. جنگ لزوم داشتن خودکفایی را برایمان مشخص کرد، بر این اساس در حوزه‌های مهندسی، پزشکی و ساینس خیلی انرژی گذاشتیم بطوریکه الان چهارمین یا پنجمین دارنده مهندس در جهانیم، در پزشکی هم از رتبه نسبتاً بالایی برخورداریم.
در این جا امّا بدلیل گرفتار شدن در تله جنگ، از تحول سومی که در دنیا رخ داده بود غافل ماندیم. در واقع نفهمیدیم که چه اتفاقی افتاده است. دقیقاً شبیه دوران ظهور انقلاب صنعتی اول در دوره نادرشاه، آنجا که از تحولی که در دنیا رخ داده بود بی‌خبر بوده‌ایم! اینجا نیز چنین شرایطی بر ما حاکم بود.

-انقلاب صنعتی چهارم؛

انقلاب صنعتی چهارم با ۱۶ شاخص صنعتی، تحولی شگرف در جهان ایجاد کرد، هوش مصنوعی یکی از این اِلمانهاست که خود به تنهایی به تکنولوژی شتاب نجومی بخشید. یکی از دستاوردهای هوش مصنوعی ChatGPT است. اعجوبه‌ای که با برخورداری از Big data تمام معادلات علمی را تغییر داده است. ChatGPT ماشینی است که در حال حاضر همه دیتاهای جهان را از آن خود کرده است. همه اطلاعات و محتواهای علمی تولید شده دنیا در بستر سایبر، تا سال ۲۰۲۲ را به انحصار خود درآورده است. هوش مصنوعی، با تغییر قاعده بازی آینده خیلی از شغل‌های کنونی را دستخوش تغییر اساسی خواهد کرد. امروز، تکنیک چگونه پرسیدن سئوال‌ها از رباط ChatGPT به پول‌ساز ترین شغل دنیا تبدیل شده است.

-شرایط کنونی ما چگونه است؟
در این دوره شرایط کشور ما از همه دوران انقلاب های صنعتی گذشته بهتر است. امروز ما به واقع فهمیده‌ایم که چه انقلاب و تحول صنعتی عظیمی در حال رخ دادن است. برخی از دستاوردهای این تکنولوژی توسط بچه‌های ما، نخبگانی که از کشور خارج شده‌ و در شرکت‌های پیشتاز، شاغل شده‌اند تولید شده است. در داخل کشور هم سطح علمی و تحصیلات جوانان ما افزایش یافته است. در حال حاضر شبکه‌ای از ایرانیان تحصیل کرده خارج از کشور تشکیل شده است که محتواهای علمی تولید شده آنها به سرعت قابل استحصال و بهره‌برداری است.
در واقع با این شرایط و این پتانسیل اگر مسیر پیشرفت را بخوبی پیدا کنیم، قادر خواهیم بود که برخلاف سه انقلاب صنعتی گذشته، جایگاهی برای خود بدست بیاوریم. امّا اگر این زمان طلایی را از دست بدهیم با توجه به سرعت شتابنده این دوره از انفجار تکنولوژی، ضررهای جبران ناپذیری را در تاریخ برای کشور و ملت خود به ثبت خواهیم رساند.

امین کعبی نیا – شهریور ۱۴۰۲